Şeytan yıllar içinde birçok farklı şekilde tasvir edildi. Günümüzde anlaşıldığı şekliyle bu şeytani figür, aslında yüzyıllar süren sanat, edebiyat ve tiyatronun sentezlenmesiyle bugünkü halini aldı.

Şeytanın tarih boyunca gerçekten nasıl göründüğünü anlamak için, İtalya’daki Messina Üniversitesinden Orta Çağ Tarihi Profesörü Marina Montesano ve Birleşik Krallık’taki Cardiff Üniversitesi Erken Modern Tarih Bölümü’nde kıdemli eğitmen olan Jan Machielsen, önemli açıklamalar yapıyor. Her ikisi de şeytanın tarihi ve doğaüstü uygulamalar konusunda uzman olan bu bilim insanları, insanların tarih boyunca Şeytan’a olan farklı bakış açılarını şu sekiz maddede sıralıyor:

1 Antik İbranice: Yılan

Eski Ahit’in Yaratılış Kitabı’nda Adem ile Havva’yı cennetin yasak meyvesini yemeleri için ayartan yılan, genelde şeytan ile ilişkilendiriliyor. Aslında orijinal İbranice metinde, İyilik ve Kötülüğü Bilme Ağacı’nın meyvesini yemeleri için onları ikna eden yaratığa böyle bir isim verildiğine dair bir ifade yer almıyor.

Marina Montesano’ya göre İbranice İncil’de şeytana yapılan yalnızca birkaç atıf var; “rakip”, “engel” veya “düşman” anlamlarına gelen bu atıfların insani düşmanlara mı yoksa doğaüstü varlıklara mı işaret ettiği ayırt edilemiyor. Şeytana apaçık bir şekilde yılan olarak atıfta bulunulduğu ise çok daha sonraları Yeni Ahit’te görülüyor. Buna rağmen günümüzde yılanlar sıklıkla şeytan ile özdeşleştiriliyor.

2 Erken Orta Çağ: Düşmüş Melek

İncil’de, Yeşaya Kitabı 14:12 şöyle diyor: “Ey Lucifer (parlak yıldız), seherin oğlu, göklerden nasıl da düştün! Ey ulusları ezip geçen, nasıl da yıkıldın!” Bu cümleler, Tanrı’nın şeytanı cennetten kovmasına doğrudan atıf yapıyor.

Montesano, “Sabah yıldızı anlamına gelen ‘Lucifer’ ifadesi ile Yeşaya, gelecekteki bir Babil kralını tanımlıyor.” diyor. “Erken Orta Çağ kilisesinin rahipleri Lucifer figürünü İncil metninden çok daha karmaşık şekilde ele alıyorlar, onu asi bir melek yapıyorlar ve en büyük günah olan gururun bir örneği haline getiriyorlardı.”

3 Geç Orta Çağ: Bir Canavar Olarak Şeytan

Montesano, Orta Çağ sırasında şeytan tasvirlerinin genelde ejderhaya benzediğini söylüyor. Örneğin Klasik Bilimler Profesörü Hans A. Pohlsander’ın “The Emperor Constantine” (İmparator Konstantin) (Routledge, 2004) adlı eserinde aktardıklarına göre Aziz Sylvester adlı eski bir papanın şeytani bir ejderhayı öldürdüğü, bir grup pagan rahibi damgaladığı ve bu yolla Roma İmparatoru Konstantin’in Hristiyan inancını doğruladığı aktarılıyordu.

Bununla birlikte Orta Çağ döneminde efsanevi canavarlar kadar gerçek hayvanlar da şeytanla ilişkilendiriliyordu. British Library‘e göre Orta Çağ’a ait olan ve şeytanı tasvir eden betimlemelerden birçoğu hayvansı özelliklere sahipti: çatal tırnaklar, kuyruklar, pençeler, perdeli eller…

14.yüzyıldan kalma “Smithfield Kararnameleri” adlı Fransız el yazmasına ait illüstrasyonlar, hayvansı vücut parçalarına sahip şeytanı devasa bir yaratık olarak resmediyor. “Betimlenen tilkiler, ayılar, aslanlar ile diğer pek çok hayvanın şeytanla ilişkilendirilebilecek çağrışımlarda bulunduğunu görüyoruz.” diyor Montesano.

4 Dante’nin Inferno’su: Kanatlı Şeytan

Dante Alighieri tarafından “İlahi Komedya“nın bir parçası olarak yazılan “Inferno” adlı 14. yüzyıl şiiri, başkahramanın şeytanın ta kendisiyle yüz yüze gelmeden önce cehennemi oluşturan yedi kat boyunca yaptığı kurgusal yolculuğu konu alıyor. Dante şeytanı betimlerken şeytanın “ancak bir kuşa yakışabilecek olan, kendisinin daha önce hiç görmediği türden büyük bir yelkenliye benzeyen kanatlara sahip olduğunu fakat bu kanatların tıpkı bir yarasanınki gibi tüysüz olduğunu” söylüyor.

Montesano’ya göre şeytanın kanatları, iblisin Lilith figürü ile bağlantısı nedeniyle Babil mitolojisinde ortaya çıkmış olabilir: “Lilith, antik Babil Lilitu şeytanlarından geliyor: Gece boyunca uçan, erkekleri baştan çıkaran ve bebekler ile hamile kadınlara saldıran kanatlı kadınlar.”

5 Boynuzlu Şeytan

Şeytan ile keçiler arasındaki bağlantının eski ve net örneklerinden biri, 6. yüzyılın sonlarında İtalya’da inşa edilen Yeni Aziz Apollinare Bazilikası’ndaki mozaikte yer alıyor. Mozaikte İsa’nın sağındaki melek üç koyun ile birlikte dururken İsa’nın solundaki melek üç keçinin arkasında duruyor.

Bu sanat eseri, Matta İncili 25: 31-46’da yer alan bir meseli temsil ediyor: “İnsanoğlu kendi görkemi içinde bütün melekleriyle birlikte gelince, görkemli tahtına oturacak. Ulusların hepsi O’nun önünde toplanacak, O da koyunları keçilerden ayıran bir çoban gibi, insanları birbirinden ayıracak.” Meseldeki keçiler, cenette giremeyecek olan insanlarla ilişkilendiriliyor. BBC‘den Alastair Sooke gibi bazı sanat tarihçiler, şeytan ve şeytanın yardakçılarının bu mesel nedeniyle boynuzlu tasvir edilmeye başladığını iddia ediyor.

Diğer uzmanlar ise bu fikre katılmıyor. “Orta Çağ’a dek şeytan bilimi ile pek de ilişkilendirilmeyen keçi, o dönemde yeni bir rol üstlenmiş oldu.” diyor Montesano. “Bazı bilim insanlarına göre bu yeni rol, keçinin Nordik mitlerle olan bağlantısından kaynaklanıyor; diğerleri, bu durumun pagan tanrısı Pan’dan evrildiğini düşünüyor. İngiliz Tarihçi Ronald Hutton ise bunun Orta Çağ’la bir ilgisi olmadığını, daha çok modern zamanların neopaganizm akımıyla ilgisi olduğunu belirtiyor.

6 Kayıp Cennet: Adonis Olarak Şeytan

Şeytanın bedenleşmesi ilk olarak 17. yüzyılda ortaya çıktı. 1667 yılında John Milton, “Kayıp Cennet” adlı epik şiirini yayımladı; şiir, şeytanın cennetten çıkarılmasını ve Aden Bahçesi’nde Adem ve Havva’yı ayartmasını konu alıyordu. Nancy Rosenfield’ın “The Human Satan in Seventeenth-Century Literature” (On Yedinci Yüzyıl Edebiyatında İnsansı Şeytan) adlı kitabına göre Milton, şeytanı “efsanevi bir ordu komutanı” olarak tanıtıyor ki bu tasvir “17. yüzyıl edebiyatının en çekici şeytani karakterlerinden birini” oluşturuyor.

 18.yüzyılda ve 19. yüzyılın başlarında “Kayıp Cennet“e olan ilgi canlandı. Sanatçı William Blake, Milton’ın şeytan karakterini o kadar güçlü bulmuştu ki kendisi de Kayıp Cennetin çıplak şeytanın tamamen insani özelliklere sahip yakışıklı, tanrısal bir figür olarak gösterildiği bir versiyonunda kullanılması için birkaç illüstrasyon üretti.

7 Kırmızılara Bürünmüş Bir Şeytan

19.yüzyılda ve 20. Yüzyılın başlarında şeytan imajı reklamlarda ve hicivsel karikatürlerde kullanılıyordu. 1900’den kalma bir karikatürde şeytan, kadınların oy kullanma hakkını savunan bir eylemci tarafından kovalanıyordu; boynuzlarının yanı sıra keçi sakalı vardı, bir yaba taşıyordu ve vücudu baştan ayağa kırmızıydı.

Şeytanın kırmızılığının kökeni aslında tiyatro prodüksiyonlarına dayanıyor. 1859 yılında Besteci Charles Gounod, Marlowe’un daha önceki tarihli “Dr. Faustus” adlı oyununun da operaya çevrilmesine ilham veren “Faust” adlı halk hikayesini uyarladı; bu uyarlamada şeytani karakter Mephistopheles, şoset adı verilen ve iki kırmızı külotlu çorabın olduğu bir Rönesans Dönemi kostümü giyiyordu.

8 20. Yüzyıl Şeytanı

20.yüzyılda şeytan, yazarlar ve film yapımcıları tarafından yeniden şekillendirilmeye devam etti ve kimi zaman gizemli yabancılar, kimi zaman akıllı iş adamları ve hatta kimi zaman da 1976 yapımı korku filmi “The Omen“de (Kehanet) olduğu gibi çocukların kılığına büründü.

 

Kaynak: Live Science, 2 Kasım 2022