Türk mitolojisinde Ay Han ve Gün Han, genellikle kozmogonik (evrenin yaratılışına dair) anlatılarda geçen kutsal figürlerdir. Gök Tanrı inancı çerçevesinde, bu iki varlık hem kozmik düzenin hem de zamanın sembolleri olarak görülür. Onlara dair bilgiler ağırlıklı olarak Altay, Yakut (Saha) ve Orta Asya Türk halklarının mitolojik anlatılarında yer alır.

Ay Han ve Gün Han’ın Mitolojik Rolü

Bazı anlatımlarda Ay ve Gün Han kardeştir; bazı varyantlarda ise karı-koca ya da iki zıt güç olarak gösterilirler. Aralarındaki denge evrenin düzenini temsil eder.

Gök kubbenin altında gece ve gündüzün sürekli dönüşümü, onların gökyüzündeki yolculukları şeklinde anlatılır. Bu yönleriyle hem doğa olaylarını açıklamak hem de dini-kozmik düzeni anlamlandırmak için kullanılırlar.

Ay Han

• Ay Han, Ay’ı temsil eden mitolojik bir figürdür.

• Genellikle dişi bir unsur olarak betimlenir (ama bazı anlatımlarda eril olarak da geçebilir). Dişiliği özellikle doğurganlık, zaman döngüsü ve doğa ritimleriyle ilişkilidir.

• Gökyüzünün gece hâkimi olarak düşünülür.

• Ay Han bazen Gök Tanrı’nın çocuklarından biri olarak görülür.

• Ay’ın evreleri, yaşamın döngüselliğiyle ilişkilendirilir. Bu yüzden Ay Han, zamanın akışını düzenleyen kutsal bir varlıktır.

Ay Han Efsaneleri

Altay Efsanesi: Ay’ın Doğuşu

Bir efsaneye göre, Tanrı Ülgen gökyüzünü yaratırken yıldızları serpiştirir, sonra onların arasına özel bir ışık bırakır: bu Ay’dır. Ay Han, geceleri göğü aydınlatmakla görevlendirilir. Onun ışığı, karanlıktaki canlıların yolunu bulmasını sağlar.

Ay Han, geceleri gökyüzünde yürüyen bir ruh olarak betimlenir. Ay tutulmaları ise onun kara bir yılanla (bazen Erlik’in gönderdiği bir ruhla) savaşması şeklinde açıklanır. Bu savaş sırasında insanlar davul çalar, dua eder, çünkü Ay Han'ın karanlığa yenilmemesi gerekir.

 

Ay Han ve Kadınlar

Yakut mitolojisinde Ay Han, kadınların koruyucu ruhudur. Ay döngüsüyle doğurganlık döngüsünün paralelliği, ona kutsallık kazandırır. Ay Han’a kadınlar dua eder; doğumlar onun gözetiminde gerçekleşir.

Gün Han

• Gün Han (veya Güneş Han), Güneş’i simgeler.

• Genellikle eril bir figürdür.

• Gökyüzünün gündüz hâkimi olarak kabul edilir. Aydınlığı, bilgeliği, yaşam enerjisini temsil eder.

• Gün Han da Gök Tanrı’nın evlatlarından biri olabilir; bazen ise Gök Tanrı’nın doğrudan yansıması olarak görülür.

• Güneş’in ısı ve ışık verici özelliği nedeniyle hayat verici, besleyici ve koruyucu bir karaktere sahiptir.

Gün Han Efsaneleri

Gün Han’ın Altın Arabası

Altay Türklerinde Güneş, altın tekerlekli bir arabayla gökyüzünde gezen bir varlık olarak tasvir edilir. Bu arabanın sürücüsü Gün Han’dır. Her sabah göğün doğusundaki altın kapıdan çıkar, akşama kadar gökyüzünü dolaşır ve batıdaki gümüş kapıdan içeri girer.

Gün Han’ın ışığı, kötülükleri uzaklaştırır. Bu yüzden sabah güneşi kutsal kabul edilir. Yeni doğan bebekler sabah güneşine tutulur, hastalar Gün Han’ın ışığında iyileşmeye çalışır.

 

Gün Han’ın Atları

Bazı efsanelerde Gün Han, dört ateşten at tarafından çekilen bir arabaya biner. Bu atlar gökyüzünde koşarken, zaman ilerler. Atların koşmayı bırakması kıyamet alameti olarak görülür. Bu yönüyle Gün Han, sadece ışık değil, zamanın kendisidir.

Modern Kültürdeki Yansımalar

 Sanat ve Edebiyatta

• Türk sanatçılar, Ay Han ve Gün Han’ı soyut ve sembolik resimlerde kullanır. Özellikle Orta Asya minyatür sanatında, gökyüzünün dişi ve erkek ruhları olarak işlenirler.

• Bazı çağdaş Türk yazarları, romanlarında Gün Han’ı bilgeliği ve aklı, Ay Han’ı ise sezgileri ve rüyaları temsil eden karakterlerle özdeşleştirir.

 Oyun ve Fantastik Kurgu

• Türk mitolojisine dayanan bazı bağımsız video oyunlarında ya da masaüstü RPG’lerde, Ay Han ve Gün Han tanrı figürleri olarak karşımıza çıkar. Onlardan yardım alınabilir ya da onlara kurban sunulur.

• Ayrıca bazı fantastik kurgu romanlarında Ay Han ve Gün Han, zıt elementleri temsil eden büyü sistemlerinin merkezine konur: biri su/buz ve gece, diğeri ateş/ışık ve gündüz.

İlginç detaylar ekleyelim:

 

• Şaman törenlerinde Ay ve Güneş’e dua edilirken Ay Han ve Gün Han isimleri kullanılır.

• Bazı efsanelerde, şamanlar ruhsal yolculuklara çıkarken Ay ve Güneş'ten geçerek göğe ulaşırlar. Bu da onların ruhsal kapılar veya eşikler olduğunu gösterir.

• Ay Han, bazı anlatımlarda Gecenin Efendisi olan Erlik’in karşıtı olarak da görülür.