Görüştüğümüz bir başka Navajo da John Torres; bize rezervasyonda serbestçe dolaşabilmemiz için izin alan bir arkeolog o. "Aslında biz çok şanslıyız" diyor, "kendi topraklarımızda, kendi hükümetimizin yönetiminde ya­şıyoruz". Kendi hükümetimiz dediği, Navajoların top­raklarına döndükten sonra federal hükümete bağlı ola­rak kurdukları Navajo Kabile Hükümeti. "1924 yılında vatandaşlık hakları verildiğinde, Navajo yurdunun elli birinci eyalet olması için çalışanlar çok oldu. İşte o dö­nemde Navajo ulusu kimliği ön plana çıktı."

Navajolar, tıpkı aynı toprakları paylaştıkları kuzen­leri Apacheler gibi Athabascan (Atabaşkan) Dili'ni ko­nuşuyor. "Bering Boğazı'nı geçtikten sonra Alaska ve Kanada'nın batı sahillerine yerleşen Dine'e halkından Navajolar. Zaten kendilerine de Dine (insan) diyorlar. Soğuk iklimde yaşamak istemeyen gruplar güneye doğ­ru hareket ederek bugünkü topraklara yerleşmişler. O dönemde ayrılmış Dineler: Göçebe yaşama ve avcılığa devam eden Apacheler ve yerleşik düzene geçip tarım yapan Navajolar olarak."

O dönemi anlatan birçok kaya resmi var Shiprock kasabasının güneyinde. "Ama korunması için federal hükümetten para gelmiyor" diyor John. Bazı resimler yerlerinden sökülmüş bölgede. Kabile arkeologları re­zervasyon içindeki envanteri çıkarmaya devam ediyor­lar. "Dinsel törenlerin yapıldığı özel yerler, tedavi ya da törenlerde kullanılmak amacıyla toplanan bitkilerin ye­tiştiği alanlar, hakkında hikâyeler söylenen doğal yerler, kayalar, sunu yapılan noktalar, bütün bu yerler araştırılıp, belgelenip koruma altına alınıyor" diyor John. Bu gelenekler tamamıyla doğanın içinde yer aldı­ğından ve ardında kalıntı bırakmadığından onlarla ilgi­li bilgi toplamak oldukça zor. Bugün yaşayan yaşlıların hafızalarında kayıtlara başvurmaktan başka bir yol yok gibi. John ise Navajoların, Bering Boğazı'ndan bugün­kü yurtlarına yaptıkları yolculuğun rotasını çıkartmaya çalışıyor. "Yerli halkların kullandığı ok uçları" konu­sundaki uzmanlığı araştırmasına kılavuzluk ediyor. Na­vajo ok uçlarını takip ederek halkının Amerika kıtasın­daki göçünü bilimsel bir tabana oturtacak.

Navajoların geleneksel tedavi yöntemlerinden biri de "kum resimleri". Renkli kumlar yere dökülüyor ve mey­dana gelen figürler yorumlanıyor. Tören sonunda da bütünüyle silinip yok ediliyor. Red Rock'ta tanıştığımız bir dokumacı konuşuyor: "Navajo kum resimlerindeki desenler tedavi amaçlı dinsel törenlerde yaratılır, onlar kutsal resimlerdir, yaşlılar bu desenleri kilimlere doku­mamızı istemiyorlar."

Ama rezervasyondan ayrılacağımız gün bir kafede kahvaltı ederken yaşlı bir Navajo geliyor yanımıza. Elinde kim bilir kaç kişiye göstermekten yıpranmış iki tahta levha; üzerlerinde kutsal kum resimleri... Yaşam savaşı Navajoları, yok edilen kültürlerinden geriye ka­lan birkaç izi de satmaya, inançlarını feda etmeye zor­luyor.

Kristof Kolomb'un 1492'deki keşfinden hemen sonra başlayan Amerika yerlilerini sindirme, topraklarına ve doğal kaynaklarına el koyma süreci, 1886'da son Kızılderili direnişçisi Apache Reisi Geronimo'nun teslim olmasıyla tamamlandı. Bütün Amerika kıtasında on milyonlarca yerli Avrupalılar tarafından ortadan kaldırıldı, yüzlerce ulus, yüzlerce dil, yüzlerce kültür bir daha dönmemecesine yeryüzünden silindi.