Bizans İmparatorluğu'nun mimarisi (MS 4. - 15. yüzyıl) erken Roma geleneklerini sürdürdü, ancak mimarlar, halihazırda zorlu repertuarlarına, özellikle iyileştirilmiş sur duvarları ve kubbeli kiliseler gibi yeni yapılar da eklediler. Ayrıca binaların dış cephelerinden çok iç mekanlarına yönelik bir endişe vardı. Hristiyanlık, laik bazilikanın etkileyici kubbeli tavanı olan muhteşem bir kiliseye dönüştürülmesi gibi gelişmelerden etkilenmiştir. Bizans binaları genel olarak Klasik düzenleri kullanmaya devam etti, ancak belki de başlangıçta eski pagan binalarının yeni yapılar için eklektik taş parçaları sağlamak için taş ocakları olarak kullanılması nedeniyle daha eklektik ve düzensiz hale geldi. Biçim yerine işleve yapılan bu vurgu, Yakın Doğu'dan gelen etkileri zengin Roma ve Yunan mimari mirasıyla harmanlayan Bizans mimarisinin özel bir yönüdür. Bizans mimarisi Ortodoks Hıristiyan mimarisini etkilemeye devam edecek ve bugün hala dünya çapında kiliselerde görülüyor.

Roma Mimarisi

Bizans, erken döneminde Roma İmparatorluğu'nun doğu yarısı olduğu için, Roma geleneklerinin kültürün diğer yönlerinde olduğu gibi mimaride de devam etmesi şaşırtıcı değildir. Bizans kentsel alanları, güçlü şehir planlaması kanıtları, ticari ve kamusal kullanım için geniş açık alanlar, çoğu asfaltlanmış ve önemlilerine revak verilmiş geniş düzenli sokaklar ve önemli şahsiyetlerin heykelleri ve anıtsal kemerler gibi kamusal anıtların ve şehir kapılarının kullanımı ile karakterize edildi. Hipodrom, amfi tiyatro ve hamamlar tarafından sağlanan temel kamu hizmetlerinin tümü hala mevcuttu, ancak bazı Roma dönemi binaları kullanım dışı kaldı, özellikle spor salonu ve atletizm stadyumu ve sonunda orada yapılan müstehcen pantomimler olarak tiyatro da kilisenin onaylamamasıyla karşılaştı. Bu binalar ve özellikle pagan tapınakları kullanılmaz hale geldikçe, malzemeleri yeniden kullanıldı, aynı yapı içinde eklektik bir sütun ve başlık karışımına sahip yeni yapılara yol açtı ve sonunda Bizans binalarının tanımlayıcı bir özelliği haline geldi ve klasik binaların katı tekdüzeliği terk edildi.

Özel iç avlulu Roma villaları, zenginlerin rezervi olmaya devam ederken, toplumun daha fakir üyeleri, zemin katların genellikle dükkan ve taverna olarak kullanıldığı çok katlı basit binalarda (insulae) yaşıyordu. Yine de nüfusun çoğu, iyi planlanmış bir boru sistemi, su kemerleri ve sarnıçlar sayesinde akan suya, çeşmelere ve drenaj sistemlerine erişimden yararlandı.

Mimarlar ve Malzemeler

Bizans binalarının inşası iki uzman tarafından denetleniyordu: daha nadir ve daha yüce olan mechanikos (ya da mechanopoios), bir tür matematik mühendisi ve bir inşaat ustası olan architekton. Bu figürlerden biri ya da diğeri, duvarcılık, marangozluk, duvar boyama ve mozaik yapma konusunda yetenekli büyük bir zanaatkar grubunu denetledi. Bizanslı sanatçılarda olduğu gibi, mimarlar genellikle anonimdi ve çok azı MS 6. yüzyıldan sonra isimlendirildi. İnşaat projesi bir imparatorluk binasını veya bir kiliseyi içeriyorsa, o zaman imparator veya piskopos dahildi, özel sponsorlar söz konusu olduğunda, binanın bittiğinde nasıl görüneceği konusunda onlar da söz sahibi olurdu. Tasarım çizimleri, yerleşik gelenekleri takip etmiş ve büyük ölçüde yerinde doğaçlamayı gösteren kabataslak olmuş görünüyor.

Romalı mimarlar gibi, Bizanslılar da birçok bina için tuğla kullandılar ve inşaatın temel unsuru haline geldiler. Örneğin, Konstantinopolis'te kullanılanlar Roma tuğlalarından biraz daha büyüktü ve her bir kenar boyunca 38 cm ve 6,5 cm yüksekliğe kadar ölçüldü. Tuğlalar, iki yüz döşenerek ve aralarına moloz ve harç dökülerek duvarlar oluşturmak için kullanıldı. Harç kireç, kum ve kırma tuğla veya çakıllardan yapılmıştır. Ara sıra, tamamı tuğladan yapılmış bir güçlendirme tabakası tüm duvarın içinden geçer. Roma surlarının aksine, Bizans versiyonu beton (pozzolana) bir çekirdek kullanmıyordu ve bu nedenle kaplama hasar görürse, sonunda çekirdek de zarar gördü. Diğer bir fark, Bizans inşaatçılarının tuğlalar arasında çok daha kalın bir harç tabakası kullanmasıdır, muhtemelen daha az tuğlaya ihtiyaç duyulduğundan maliyet tasarrufu sağlayan bir uygulamadır. Bunun talihsiz bir sonucu, harç kurudukça eğilmesi ve pek çok Bizans binasının bozulma ve hatta kısmen yıkılmasıdır. Tuğlalar ayrıca kubbeler, kemerler ve tonozlar için kullanılmış ve genellikle standart boyutun iki katı tuğlalar kullanılmıştır.

Tuğlaya bir alternatif, Bizans İmparatorluğu'nun doğu yarısında daha popüler olan kesme taş bloklardı. Bazı binalar, özellikle MS 6. yüzyılda, ikisini birleştirdi ve alt kısmı tuğla, üst kısmı taş kesme bloklardan oluşuyordu. Bu malzemeler ve Bizans binalarındaki kullanımları, MS 14. yüzyıla kadar neredeyse değişmeden kaldı. Pahalı bir malzeme olan mermer, genellikle sütunlar, başlıklar, kornişler, arşitravlar ve kapı çerçeveleri, pencere ızgaraları ve döşeme gibi dekoratif özellikler için ayrılmıştı.

Bazı binaların dış cepheleri sıvalıydı, ancak bu yaygın değildi. Genelde tüm duvarların sıva, alçı, ince mermer levhalar, tablolar ve mozaiklerle kaplandığı bina içlerine çok daha fazla dikkat edildi. İmparatorluk binalarına ve önemli bazilikalara her yerden daha fazla mermer verildi, en yaygın olanı Marmara Denizi'ndeki Proconnesus adasından Proconnesian'dı. Renkli mermerin prestiji Batı Roma geleneğinden devam ettiği için Mısır ve Frigya gibi yerlerden ithal edilmiştir. Kiliselerde ve evlerde çatı kaplaması çoğunlukla ahşaptan yapılmıştır.

Kiliseler

MS 4. yüzyılda I. Konstantin'den (MS 306-337) başlayarak, yeni Hıristiyan dinini tanıtmak ve başkentten Kudüs'e kadar uzak ve geniş yerlerde imparatorluk otoritesini empoze etmek için her yerde kiliseler inşa edildi. Kiliseler ve türbeler (şehitlik) inşa etmek için başka bir motivasyon, Hıristiyan hikayesi ve azizleri için önemli yerleri, azizlerin ve şehitlerin mezarlarını veya bunların kalıntılarını ve ünlü bir münzevinin yaşadığı yeri işaretlemekti. Böylece Selanik'ten Antakya'ya kadar uzanan kiliseler başlı başına bir hac merkezi haline geldi. Daha küçük topluluklara hizmet etmek için birçok küçük kilise ve mütevazı şapel inşa edildi. Kilise ile yakından ilişkili diğer binalar, özellikle bazilikalar, genellikle sekizgen, bazen kilisenin kurucusu ve onların soyundan gelenler için bir türbe, bir piskoposun ikametgahı, depolar, idari ofisler, belki bir azizin mezarını içeren bir türbe ve hamam olan bir vaftizhane idi.

Dekoratif desenler oluşturmak için tuğla, taş veya her ikisinin bir karışımı Bizans kiliselerinde en sık kullanılan malzemeler olsa da, birçoğu basitçe dönüştürülmüş pagan tapınakları veya diğer laik binalardı. Selanik'teki Rotunda kilisesi buna güzel bir örnektir, muhtemelen orijinal olarak İmparator Galerius için bir türbe olarak düşünülmüş ve MS 305-311 yılları arasında inşa edilmiş, ancak MS 4.-6. yüzyılda bir kiliseye dönüştürülmüştür. Daha birçok bina, Roma dönemi yapılarının yüksek kaliteli taş bloklarını ve sütun tamburlarını özgürce yeniden kullandı. Bizanslılar kendi Korint başkentlerine daha karmaşık ve daha derin oymalı süslemeler eklemelerine ve genellikle başkentin üzerine bir impost (MS 4. yüzyıldan itibaren) eklemelerine rağmen, antik başkentler de yeniden kullanıldı. Bu, ağır kemerleri desteklemek için gereken daha büyük kaideyi veren sade bir taştı. İmpostlar tipik olarak yamuk şeklindedir ve üzerlerinde bir monogram veya haç oyulmuştur.

İlk kiliselerin çoğu, halka açık toplantılar, özellikle mahkemeler ve pazarlar için kullanılan bir bina olan Roma bazilikası tasarımını izledi. Bazilikanın uzun salonu ve ahşap çatısı, her taraftan sütun ve payandalarla desteklenmiştir. Sütunlar, bir koridorla her tarafta kuşatılmış merkezi bir nef oluşturdu. Birinci katın çevresinde bir galeri vardı ve daha sonra bir veya iki uçta bir apsis vardı. MS 5. yüzyıldan itibaren, bazilika kilisesi Bizans İmparatorluğu boyunca yaygındı. MS 6. yüzyılda standart ahşap çatı yerini daha büyük bazilikalarda kubbe tonozlu bir çatıya bırakmıştı. Bazilika tasarımında birçok varyasyon geliştirildi - üç, dört veya beş koridorlu olabilirler, bazıları Ermenistan'daki gibi daha koyu iç mekanlara sahipken, Suriye'deki diğerleri çok daha anıtsaldır ve masif taş bloklar kullanır. En büyüklerinden biri Korint yakınlarındaki Lechaion'da olmak üzere imparatorluk genelinde birkaç yüz bazilika inşa edildi. Orada Aziz Leonidas bazilikası 110 metre uzunluğunda ve 30 metre genişliğindeydi. Ayakta kalan en iyi bazilikalardan biri, İstanbul'daki Aziz İrini Kilisesi'dir (MS 6. yüzyılın ortalarında ve MS 8. yüzyılda yeniden şekillendirilmiştir).

MS 9. yüzyıla gelindiğinde, kiliseler hala sayılarla inşa ediliyordu, ancak kentsel nüfus azaldıkça ve büyük bazilikaya artık ihtiyaç kalmadıkça daha küçük ölçekte inşa ediliyordu. Şimdi bir kilisenin sadece yaklaşık 100 ibadetçiyi barındırması gerekiyordu. Kilise hiyerarşisi tarafından dayatılan resmi bir kilise planı yoktu, ancak kare-içinde-haç planı, bitişik kemerler arasındaki boşluğu kapatmak ve kare bir tabanı dairesel bir tabana dönüştürmek için pandantifler - kavisli üçgen formlar kullanılarak dört destek kemeri üzerine inşa edilmiş bir kubbe ile en yaygın hale geldi. Binanın kare kaidesi daha sonra yarım veya tam kubbe tavana sahip olabilen bölmelere ayrıldı. Diğer bir ortak özellik, kilisenin doğu ucunda iki yan apsisli merkezi bir apsistir.

Zamanla, merkezi kubbe, bazı kiliselerde kule görünümüne sahip olacak kadar yüksek olan çokgen bir tambur üzerinde daha da yükseltildi. Bu tarzın ve aynı zamanda desenli tuğla işçiliğinin güzel bir örneği, Selanik'teki MS 14. yüzyılın başlarındaki Havariler Kilisesi'dir. Kubbe, daha sonra, cennetin uygun bir şekilde etkileyici bir temsili haline geldi ve bu şekilde dekore edildi, orada çok sık İsa Mesih'in bir temsili boyandı. Ayrıca kubbeyi destekleyen dört kemerin yapısal gerekliliği, yapının amacının bir başka güçlü simgesi olan haç şeklinde bir kat planı oluşturmuştur. Bu tür kilise Bizans İmparatorluğu boyunca inşa edilmiştir ve özellikle Yunanistan'ın Atina, Selanik, Mistra ve birçok adada hala birçok güzel örneği vardır.

AYASOFYA KİLİSESİ EŞSİZDİR VE SONRAKİ HİÇBİR BİZANS BİNASINDA NE BOYUTTA VEYA TASARIMDA HİÇBİR ŞEKİLDE EŞLENMEMİŞTİR.

Ayasofya

En büyük, en önemli ve hala en ünlü Bizans kilisesi veya aslında herhangi bir yapı, Tanrı'nın kutsal bilgeliğine (ayasofya) adanmış Konstantinopolis'in Ayasofya'sıdır. MS 532-537'de I. Justinianus (MS 527-565) döneminde, MS 4. yüzyıla kadar uzanan iki mütevazı versiyonun bulunduğu yerde inşa edilmiştir. Bina benzersizdir ve daha sonraki herhangi bir Bizans binası ile boyut veya tasarım olarak asla eşleşmemiştir (ancak MS 16. yüzyıldan itibaren Osmanlı camileri için bir model haline gelmiştir). Temel dikdörtgen şekli 74,6 x 69,7 metre ölçülerindedir. Devasa kubbeli tavanı yerden 55 metre yüksekliktedir ve dört destekleyici pandantifli dört büyük kemer üzerine oturmaktadır. Bu olağanüstü bir başarıydı ve Justinian, Solomon'u geride bırakmayı başarmış olmakla övünüyordu, ancak gerçek olamayacak kadar iyiydi ve kubbe MS 558'de çöktü, çatlakları iki depremle feci şekilde kötüleşti. Yerine - yapısal olarak daha güçlü, nervürlü ve 31.8 metre çapında daha dik bir kubbe - bugün hala hayatta kalan (MS 989 ve 1346'daki kısmi çökmelere rağmen) yapıldı. Ayasofya, MS 16. yüzyıla kadar dünyanın en büyük kilisesiydi ve ışıltılı mozaiklerinin ve duvar resimlerinin çoğuyla bugün hala ziyaretçileri büyüleyen en süslü kiliselerden biriydi.

Manastırlar

Özellikle manastır topluluklarına adanmış yerler, MS 4. yüzyıldan itibaren ortaya çıktı. Tipik olarak yüksek bir çevre duvarı ile çevrili ve bağımsız bir kilise, ortak yemek için yemekhane, hamamlar, kütüphane, atölyeler, konaklama ve bazen hacılar için bir han içeren küçük köyler oluşturdular. Manastırlar şehirlerde de inşa edilebilirdi; Konstantinopolis, MS 6. yüzyılın ortalarında 30 ile övünüyordu. Birçok Bizans manastırı bugün hala kullanılmaktadır, Yunanistan'daki Athos Dağı (MS 9. yüzyıldan itibaren) muhteşem bir yerdir. Bir başka mükemmel örnek, Mısır'ın Sina Dağı'ndaki Saint Catherine'in MS 6. yüzyılın ortalarından kalma iyi korunmuş manastırıdır.

Köprüler

Köprüler, daha önceki Roma dönemlerinde olduğu gibi, Bizans yol ve su kemeri sisteminde önemli bağlayıcılardı. Türkiye'de Sangarius (Sakarya) Nehri üzerinde MS 6. yüzyıldan güzel bir örnek hayatta kalır. Büyük kesme taşlar kullanılarak inşa edilmiş, 428 metre uzanır ve her biri 23 metre kadar uzanan yedi kemer içerir. Köprünün bir zamanlar yüksekliği 10 metre olan anıtsal bir geçidi vardı. Tek kemerli bir köprü örneği, Türkiye'nin doğusunda Elazığ yakınlarında görülebilir. Yine 6. yüzyıla tarihlenen bu nehir, nehrin 10 metre yukarısında yaylanıyor ve 17 metrelik bir alana yayılıyor.

Tahkimatlar

MS 4. yüzyıl, Roma İmparatorluğu'nun her iki yarısına komşu olan kültürlerden artan bir tehdit gördü. İmparator I. Konstantin, deniz surlarını genişleterek ve başkentin üzerinde durduğu yarımada boyunca yeni bir kara duvarı inşa ederek Konstantinopolis'i daha iyi savunma sürecini başlattı. II. Theodosius (MS 408-450), şehrin surları içindeki alanı artırmak için Theodosius Surları olarak bilinen ikinci, daha büyük bir duvar inşa etti. Koruyucu bir hendekle üç duvardan oluşan bir sıra, üçüncü duvar 5 metre kalınlığında, 12 metre yüksekliğinde ve 96 çıkıntılı kuleye sahip olan en büyük duvardı. Her kule birbirinden yaklaşık 70 metre uzağa yerleştirildi ve 20 metre yüksekliğe ulaştı. Tuğla ve kireçtaşı kullanılarak inşa edilen bu surlar, Orta Çağ'ın en büyük kentini 800 yıldan fazla bir süre koruyacaktı.

MS 6. yüzyılda, imparatorluğun sınırlarının (Mezopotamya'dan Balkanlar'a kadar hemen hemen her yerde bulunan) daha savunmasız kısımlarını daha iyi korumak için kaleler, duvarlar ve kulelerden oluşan devasa bir inşaat projesi gördü. Kent surlarının MS 8., 9. ve 13. yüzyıllarda onarıldığı kuzeybatı Anadolu'daki İznik'tekiler gibi birçok Roma surları düzenli olarak korunmuştur. Bu tahkimatlardan birkaçı, örneğin Fırat üzerindeki Zenobia'da (Halabiye) bugün hala iyi durumda.

Konut

Bizans iç mimarisinden çok az kalıntı günümüze ulaşmıştır. Evlerin çoğu ahşap ve kerpiçten yapılmıştır, ancak daha zengin ev sahipleri için taş kullanılmıştır. Villalar MS 6. yüzyıla kadar Roma çizgisinde devam etti ve bundan sonra eğilim, bazen ikinci kat balkonlu bazı düzensiz büyük evler inşa edilmeye devam etse bile, daha küçük evlere doğru oldu. Çoğu evde akan su olmazdı, ancak şehirlerdeki daha iyi evlerin genellikle kendi tuvaletleri bir lağım çukuruna boşaltılırdı. Daha sıkıcı binaları ince ipekler ve duvar asmalarıyla süslemek Bizans'ın özel bir alışkanlığıydı. Tablolar, özellikle ikonlar, bir başka dekorasyon kaynağıydı.

Kentlere su kemerleri (Romalılar hala kullanılıyor ve düzenli olarak onarılıyordu) ve sarnıçlar aracılığıyla su sağlanmaya devam edildi. Bugün hala görülebilen en etkileyici Bizans mimari başarılarından biri, kemerli ve kubbeli tavanları destekleyen yüzlerce sütunu ile İstanbul'un yeraltı sarnıçlarıdır. En iyi örnekler, MS 5. ve 6. yüzyıla ait Jere-batan Serai ve Bin-bir-derek sarnıçlarıdır.

Miras

Bizans mimarisinin etkisi fetih ve taklit yoluyla yayıldı. Konstantinopolis yüzyıllar boyunca Hıristiyanlığın başkentiydi ve her yerde Hıristiyan hükümdarlar kendi şehirlerindeki görkemli binalarının prestijini elde etmeye çalıştılar. Böylece, örneğin Venedik'teki MS 11. yüzyıldaki Saint Mark Bazilikası, o zamana kadar zaten 500 yaşında olan bir Bizans modelini kopyaladı. Rus prensleri de benzer şekilde etkilendiler ve Bizans tarzında Ortodoks kiliseleri inşa ettiler. Ermenistan ve Gürcistan gibi güçlü bir mimari geleneğe sahip olan yerler bile Bizans mimarisinin unsurlarını özümsemiştir. Sonra, Bizans İmparatorluğu'nun çoktan yıkıldığı zamanlarda bile, yerleşik Bizans kilise ve manastır düzenini kopyalayan ve onların hayatta kalmasını sağlayan din adamları vardı. İmparatorluk fethedildiğinde yüzlerce kilise yıkıldı, birçoğu da camiye dönüştürüldü, ancak Bizans mimarlarının ve sponsorlarının hırsını ortaya çıkaracak kadar hayatta kaldı. Ayrıca, Hıristiyanlığın geri döndüğü yerlerde restorasyonlar yapılmış ve Korfu'dan Sina'ya kadar pek çok Bizans yapısı bugün hala kullanılmaktadır.

kaynak: https://www.worldhistory.org/Byzantine_Architecture/*