Göz alabildiğine uzanan bozkırın ortasındaki kaya­nın üzerinde doğrulup oturdum; ötelerde tepeler, dağ­lar ve dağlar. "Haydi" dedi arkamdan bir ses, "birazdan hava kararacak". Robert'in sesiydi bu. Radyosunun bit­miş pilleriyle oynayarak yanımdan geçti. Rezervasyo­nun New Mexico içinde kalan bölümde yaşayan bir Na­vajo çobanı Robert. "Hogan" denilen altıgen eve yakla­şırken, gözden kaybolmak üzere olan koyunlarına yeti­şebilmek için hızlanmıştı. Günün battığı yöne doğru koşarak ancak yetişebildim ona. Rezervasyonun bu böl­gesinde belki de otlar biraz daha gür olduğundan, çev­redeki aileler koyun beslemeyi sürdürüyordu. "Meksi­ka'dan güzel bir yağmur gelmezse kışın kurak olur, hiç ot bitmez" demişti Robert. New Mexico ani hava deği­şimleriyle ünlü. Bölgede en sık yapılan esprilerden biri­dir: "Eğer buranın havasını beğenmiyorsan yarım saat bekle, değişir."

Navajolarda sosyal yapının temelini klanlar oluştu­ruyor. Ortak bir atadan geldiğine inanılan bir soy gru­bu klan. Bir totem, bitki ya da bir hayvan olabiliyor bu ortak ata. Klanlar arasında yıllardır süren bir çekişme vardı ve bunun tedirginliği konuşurken Robert'in yü­zünde yansıyordu: "Diğer klanlar, Avrupalılar gelmeden önce bu topraklarda oturduklarını iddia ediyor. Bu böl­ge onlara aitmiş, klanımın Batıya gitmesini istiyorlar."

Anaerkil bir toplum Navajolar, çocuklar annenin kla­nına bağlı. "Annemin babası Keçi Klanı'ndan, anneanne ise Yucca (bir kaktüs türü) Klanı'ndan. Biz kendi klanımızdan biriyle evlenemiyoruz; çocuklar sağ­lıksız doğar." Evlenince damat kızın evine taşınıyor ge­leneksel ailelerde. Hoganla birlikte koyunlar ve çocuk­lar da kadına ait sayılıyor. Hatta annenin erkek karde­şinin çocuk üstündeki hakları babanınkinden daha faz­la. Çocuğun aile içi eğitimini dayının üstlenmesi gibi. Kilim ve sepet yapanlar da annenin bağlı bulunduğu klanın desenlerini kullanıyor.

Güneş, tepelerin ardını dönerken koyunları çite kapatıyor Robert. "Ahh" diyor gülümseyerek, "kadınların çoban olduğu, erkeklerin evde kilim dokuduğu dönem­de yaşamalıymışım!" Duruyor, ciddileşen yüzü Kuzey Dağları'na dönüyor: "Keşke bütün beyazlar Mars'a git­seler. Ben o zaman koyunlarımı o karşıdaki dağlarda otlatırdım, orada beyazların kayak yapmak için gidip kaldığı güzel evlerde otururdum."